سه‌تار

سه‌تار از خانواده‌‌ی سازهای زهی مضرابی و از سازهای اصلی موسیقی دستگاهی ایران است.

 

ساز سه‌تار با کاسه‌ای گلابی‌شکل و کوچک از نظر شکل ظاهرای شباهت فراوانی به سازهای خانواده‌ي دوتار و تنبور که در تمام منطقه‌ی موسیقایی ایرانی-عربی-ترکی دیده می‌شوند دارد و می‌توان این حدس را مطرح کرد که سه‌تار تغییر شکل یافته‌ی نوعی از دوتار باشد. این ساز برخلاف اسم آن دارای چهار سیم است که سیم سوم و چهارم نزدیک به هم قرار گرفته و به صورت دوبل نواخته می‌شوند. بنا بر ک روایت سیم سوم را شخصی به نام مشتاق‌علی‌شاه به این ساز اضافه کرده و در روایت‌های دیگر این کار به درویش‌خان و یا ابوالحسن صبا منسوب می‌شود.

از قدیمی ترین سه‌تارهایی که به جا مانده‌اند می توان به سه تار ناصرالدین شاه قاجار اشاره کرد که به طرزی اتفاقی به دست استاد و نوازنده سه تار، احمد عبادی رسیده است. ظاهرا ناصرالدین شاه، سه تار خود را به شخصی می دهد و فرزندخوانده این شخص، بعدها شاگرد میرزا عبدالله (پدر عبادی) می شود. سال ها بعد که این فرد صدای سه تارنوازی عبادی را از رادیو می شنود و متوجه می شود که فرزند استادش است ساز ناصرالدین شاه را به او هدیه می کند. این ساز یکی از بهترین نمونه های به جا مانده از سه تارهای دوره قاجار است. در حقیقت سازهای به جامانده از دوران گذشته تنها مدارک کاملا مستند از چگونگی سه تار در گذشته هستند. در میان رسالات موسیقایی قدیمی نامی از سه‌تار برده نشده اما توصیفات و تشریح ساختار برخی از آن‌ها نزدیکی بسیاری را به سه‌تار امروزی نشان می‌دهد.

سه‌تار با ناخن انگشت سبابه‌ی دست راست نواخته می‌شود و البته برخی نوازندگان از مضراب‌های فلزی یا استخوانی که بر انگشت سوار می‌شود نیز استفاده می‌کنند. بر روی دسته‌ی سه‌تار بین ۲۵ تا ۲۸ دستان بسته می‌شود(همچون ساز تار) و تمام فواصل گام بالقوه‌ي موسیقی دستگاهی امروز را اجرا می‌کند. دسته‌ی ساز سه‌تار باریک‌تر از تار و سول تقریبی ۴۵ سانتیمتر است. کاسه‌ای آن گاه به صورت یک تکه تراشیده می‌شود ولی عموماً از کنارهم قرار دادن تعدادی نوار چوبی که ترک نامیده  می‌شوند شکل می‌گیرد.

از قدیمی‌ترین نوازندگان سه‌تار از میرزاعبدالله نام برده می‌شود که همراه با برادرش آقاحسین‌قلی مولفان و تدوین‌گران ردیف موسیقی دستگاهی شناخته می‌شوند. تکنیک‌های اجرایی سه‌تار قابلیت اجرای تمامی حالات و ویژگی‌های موسیقی دستگاهی را دارا است. در دوره‌ای که به نام دوره‌ي رادیو در تاریخ موسیقی ایرانی شناخته می‌شود تحولات مهمی در نوازندگی این ساز به‌وجو آمد. استاد احمد عبادی تا تغییراتی هم در ساختار سه‌تار و هم در شیوه‌ی نوازندگی آن این ساز را با شرایط جدید وفق داد. استفاده از تک‌سیم برای اجرای جملات (به جای مضراب‌هایی که به سیم‌های متعدد ضربه می‌زدند) و همچنین تغییر در زمان‌بندی جملات موسیقایی همراه با ذوق سرشا وی را به استادی موثر و پایه گذار شیوه‌ی جدید در نوازندگی این ساز کرد.

از اساتید قدیمی سه‌تار می‌توان به یوسف فروتن٬ سعید هرمزی٬ ابوالحسن صبا و کمی متاخرتر احمد عبادی نام برد.

اساتید امروز سه‌تار داریوش طلایی٬ حسین علیزاده و محمدرضا لطفی هر کدام با ذوق شخصی خود تحولاتی را در نوازندگی این ساز ایجاد کرده‌اندو این شیوه‌های مختلف نوازندگی در دستان نوازندگان شاخصی چون مسعود شعاری همچنان ادامه دارد.

برای شنیدن نمونه‌های متنوع و آشنایی باشیوه‌های مختلف نوازندگی سه‌تار به مجموعه‌ی صدسال سه‌تار از موسسه فرهنگی هنری ماهور مراجعه کنید.

نمونه‌ای از نوازندگی استاد یوسف فروتن:

http://www.aparat.com/v/HaJ7W

نمونه‌ای از نوازندگی استاد احمد عبادی:

http://www.aparat.com/v/WQHxz

نمونه‌ای از نوازندگی استاد داریوش طلایی:

http://www.aparat.com/v/KjVwn

نمونه‌ای از نوازندگی استاد حسین علیزاده:

http://www.aparat.com/v/Cleor

نمونه‌ای نوازندگی استاد محمدرضا لطفی:

http://www.aparat.com/v/WVNZ7

منابع:

ارفع اطرایی٬ محمدرضا درویشی: سازشناسی ایرانی٬ موسسه فرهنگی هنری ماهور٬ ۱۳۸۸

زونیس، الا، موسیقی کلاسیک ایرانی، ترجمه مهدی پورمحمد، تهران، انتشارات پارت. ۱۳۷۷

دورینگ، ژان، سنت و تحول در موسیقی ایرانی، ترجمه سودابه فضائلی، تهران، انتشارات توس و انجمن ایران شناسی فرانسه.  ۱۳۸۳

مجموعه‌ی صدسال سه‌تار موسسه فرهنگی هنری ماهور